Γράφει Ευστράτιος Βάθης, φοιτητής του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών, του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, μέλος Ε.Ο.Ν.
Β) ΦΩΚΑΣ ΚΑΙ Η ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΣΛΑΒΙΚΗΣ ΠΛΗΜΜΥΡΙΔΟΣ
Ο Αυτοκράτωρ Φωκάς από την ενθρόνισή του έως και την εκθρόνισή του, δεν είχε να επιδείξει τίποτε. Η εξουσία του διακατείχετο από στυγνή τυραννία, πράγμα που τον καθιστούσε αντιδημοφιλή. Σημειώθηκαν απανωτές εισβολές Αβαρασλάβων στα Βαλκάνια, οι οποίες αφίχθησαν μέχρι την Μακεδονία, και την Θράκη[1].
Οι Σλάβοι αποπειρώνται να πολιορκήσουν την Θεσσαλονίκη, το 602 την στιγμή που οι Πέρσες εισβάλλουν στα ανατολικά σύνορα της αυτοκρατορίας. Οι κάτοικοι, ήκουσαν ξαφνικά ιαχές από 5.000 επιδρομείς, οποίοι αποσκοπούσαν στην λεηλασία της πόλεως. Αντιστάθηκαν τότε όλοι οι νέοι στρατεύσιμοι άνδρες κάτοικοι της Θεσσαλονίκης και απέκρουσαν την εισβολή Συγκρούσθηκαν έξω από τα τείχη της Θεσσαλονίκης, κοντά στον ναό των μαρτύρων Χιόνας, Ειρήνης και Αγάπης τρέποντας τους Σλάβους σε φυγή[2].
Η αμέλεια του τυράννου Φωκά οδεύει την αυτοκρατορία ενός βήματος προ του ολέθρου αυτής. Οι Πέρσες εξακολουθούν τις πολεμικές επιχειρήσεις, ενώ οι Σλάβοι παραμένουν δηώνουν και καταλαμβάνουν σιγά σιγά τα βόρεια Βαλκάνια. Προς αποφυγήν του με μαθηματικής ακριβείας ολέθρου, εξεδηλώθη επανάσταση με πρωτεργάτη τον εκ Καππαδοκίας στρατιωτικό Ηράκλειο τον Περεσβύτερο και τον επίσης υιό του Ηράκλειο, τον μετέπειτα αυτοκράτορα. Το 610 στέφεται Αυτοκράτωρ των Ρωμαίων και εξελληνίζει οριστικώς το κράτος.
Μία δεκαετία αργότερα, το 622 συνετελέσθη η τρίτη πολιορκία της Θεσσαλονίκης από τους Σλάβους. Με τα μονόξυλά τους κατά θάλασσαν όπως και κατά ξηράν, περικύκλωσαν την πόλη. Τα αδύναμο σημείο της πόλης ήταν το θαλάσσιο μέρος της, επειδή η ακτογραμμή της ήταν αμμώδης όπως τις παραλίες και οι εχθροί θα μπορούσαν να προσεγγίσουν όχι δυσκόλως τα τείχη της πόλεως, ενώ το χαμηλό ύψος των τειχών θα διευκόλυνε μία τέτοια πολεμική απόπειρα.
Με την συστηματική οχύρωση της πόλεως όπως η πρόσθεση αλυσίδος, το σκάψιμο στο λιμάνι της ανατολικής ακτής, πρόσθεση τριβόλων και τοποθέτηση πασσαλοφράκτη στον λιμενοβραχίονα, οι κάτοικοι θα αντιτάξουν στιβαρή άμυνα, ενώ οι σλάβοι δεν θα κατορθώσουν να εκπορθήσουν την πόλη, παρά των τριών ημερών διαρκείας εφόδους. Την τέταρτη ημέρα εξεδηλώθη επίθεση ενώ παρεχόταν κάλυψη με βολές τόξων και καταπελτών στα μετόπισθεν για ανέβουν οι επιτιθέμενοι Σλάβοι δια κλιμάκων στις επάλξεις των αμυνομένων. Μια μοίρα από τους Σλάβους, προσεπάθησε να παραβιάσει ένα μικρό παραπύλιο στην στον πύργο της «Εκκλησιαστικής Σκάλας». Παραλλήλως, τα μονόξυλα των Σλάβων διείσδυσαν στο Κελλάριον. Οι τριβόλοι όμως δυσχαίρεναν την κατάσταση των πλοούμενων, καθιστώντας την προσέγγιση από θάλασσα δυσπρόσιτη.
Ξαφνικά φύσηξε ισχυρός άνεμος, ο οποίος ανέτρεψε τα σλαβικά πλεούμενα. Οι Θεσσαλονικείς το εξέλαβαν ως θαύμα από τον Άγιο Δημήτριο. Η μάχη κορυφώθηκε και οι «οπλίται», μονάδα του τακτικού στρατού εξήλθε εκ θυρίδος των θαλασσίων τοιχών, συνεκρούσθη με τους αντιπαρατασσομένους, φονεύοντες όχι μικρό αριθμό αυτών. Η έφοδος τερματίσθηκε και οι πολιορκητές ετράπησαν σε φυγή.
Οι απώλειες υπήρξαν οδυνηρές για τον εχθρό. Ακόμη και ο επικεφαλής της Σλαβικής στρατιάς Χάτζων συνελήφθη, ύστερα από παραβίαση θυρίδος. Οι της ανωτάτης τάξεως κατοικούντες αξιωματούχοι, τον έκρυψαν, θαρρώντες πως θα τον ανταλλάξουν αντί λύτρων. Οι γυναίκες όμως της συνοικίας μαθαίνοντας την τοποθεσία όπου εκρύπτετο, τον λίντσαραν στις οδούς και τον λιθοβόλησαν θανατώνοντάς τον[3].
Την ίδια δεκαετία, ο Ηράκλειος διεξάγει επιχειρήσεις στην Περσία. Αφήνει στον Πατριάρχη Σέργιο και στον Μάγιστρο Βώνο, την επιμέλεια της Κωνσταντινουπόλεως η οποία πολιορκείται υπό των Αβάρων και των Περσών (626). Η πολιορκία απεκρούσθη, και συγχρόνως ο Ηράκλειος εκστρατεύει παίρνοντας την Θεοδοσιούπολη, Μαρτυρόπουλη, Νίσιβη, καταλήγοντας στην Πρωτεύουσα της Σασσανιδικής Περσίας, Κτησιφώντα την οποία και κατέκτησε αποσπώντας τον πλούτο των ανακτόρων του Χοσρόη. Συνάπτει ευνοϊκή ειρήνη, επανακτώντας τα χαμένα εδάφη της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Εν τω μεταξύ μόλις συνετελέσθη η πέμπτη πολιορκία της Θεσσαλονίκης, αρξαμένης το έτος 625. Οι Σλάβοι έστειλαν στον Άβαρο ηγεμόνα να βοηθήσει την για την επικείμενη πολιορκία. Δύο χρόνια χρειάσθηκε η προετοιμασία του ογκώδους στρατού. Το θέρος του 625 οι Αβαροσλάβοι καταφθάνουν έξω από την Θεσσαλονίκη. Ο Αυτοκράτωρ Ηράκλειος, εκστρατεύων εν Σασανιδική Περσία απέστειλε μοίρα πολεμικού ναυτικού, προς βοήθεια των οικούντων Γραικών και ένα απόσπασμα στρατιωτών υπό τον ύπαρχο Χαρία. Το σχέδιο των Αβαροσλάβων για την άλωση της Θεσσαλονίκης, ματαιώθηκε.
Οι Άβαροι ζήτησαν χρηματική αποζημίωση ως ενέχυρο για να λυθεί η πολιορκία. Οι Θεσσαλονικείς ηρνήθησαν. Ο Χαγάνος τότε λεηλάτησε τα οικήματα έξωθεν των τοικών αφανίζοντάς τα. Τότε οι Θεσσαλονικείς έκαναν κάποιες παραχωρήσεις. Και οι Άβαροι έφυγαν ευχαριστημένοι, αλλά πλήρως ηττημένοι.
Κατά την πολιορκία αυτή, (όπως μνημονεύει η κύρια πηγή του χρονικού των Θαυμάτων του Αγίου Δημητρίου πάντα) εξεδηλώθη θαύμα στο οποίο ο σεισμός δημιούργησε ταραχή στους Αβαροσλάβους, κατακρίμνισε τα τείχη αλλά τα θραύσματα των διαλυμένων τειχών δεν σκορπίσθηκαν, αλλά δημιούργησε μία συμπαγής μάζα, ευνοϊκή για την άμυνα της πόλης.
Εικόνα 2: Η Ανατολική Ρωμαϊκή (Βυζαντινή) Αυτοκρατορία το 650 μ.Χ. και η εδαφική έκταση αυτής, ύστερα από την εισβολή των Αβάρων, των Σλάβων και των Αράβων (Χαλιφάτο του Ρασιντούν). Οι τελευταίοι επεκράτισαν στην Συροπαλαιστίνη, την Κιλικία και την Αίγυπτο, μετά την μάχη του Ιερομύακα (Γιακμούκ) το 636 μ.Χ.
Το 657, ο Κώνστας Β΄ εκστρατεύει κατά των Σλάβων του Ελλαδικού χώρου αιχμαλωτίζοντας αρκετούς. Δεν διατίθενται πολλές πληροφορίες, αντληθείσες από τις πηγές[4].
Το 676–678 πολιορκείται για πέμπτη φορά η Θεσσαλονίκη όταν ο Κωνσταντίνος ο Δ΄ εξεστράτευε κατά των Αράβων στην προς ανατολάς Μικρά Ασία. Οι Ρυγχίνοι οι Στρυμονίται και οι Σαγουδάτοι, πολιόρκησαν την Θεσσαλονίκη. Ο Αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος Πωγωνάτος, απασχολημένος στις μικρασιατικές κτήσεις, και με τον όγκο του στρατού διοικουμένου από αυτόν θα αποστείλει μία μοίρα του Ανατολικού Ρωμαϊκού στόλου, για να τροφοδοτήσει τους πολιορκημένους. Ύστερα από δύο χρόνια αποκλεισμού τον Ιούλιο του 677 έγινε γενική επίθεση δια ξηράς και δια θαλάσσης. Ύστερα από τριήμερη επίθεση, και την κατά την θεία παρέκβαση του Αγίου Δημητρίου, σύμφωνα με την πηγή, οι Σλάβοι οπισθοχώρησαν[5]. Συγχρόνως οι Άραβες ηττώνται στην Βασιλεύουσα την οποία πολιόρκησαν ανεπιτυχώς.
Έτσι, ο Αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος, ανενόχλητος μπορεί να τιμωρήσει τους δια την θρασύτητά των Σλάβους. Εκστρατεύει στην Θράκη όπου και κατανικά τους Σλάβους στην Ροδόπη. Ύστερα κατευθύνθηκε προς την Μακεδονία υποτάσσοντάς στους. Από εδώ και στο εξής οι Σλάβοι της Μακεδονίας, θα διαβιούν ειρηνικώς με τους εντοπίους Έλληνες[6].
Το 679 ο Κωνσταντίνος ο Δ΄ Πωγωνάτος θα συνεχίσει την εκστρατεία του στην βόρεια Θράκη καλούμενη και ως Μοισία. Ηττάται από τον Χαγάνο των Βουλγάρων Ασπαρούχ στην Οδησσό ή Βάρνα. Ενώ οι Ρωμαίοι ήταν σε πλεονεκτική θέση, οι Βούλγαροι τους παρέσυραν σε ελώδη περιοχή. Ευρισκόμενοι πλέον οι Ρωμαίοι σε μειονεκτική θέση οι Βούλγαροι, οι οποίοι είχαν μόλις θεμελιώσει πανίσχυρο φρούριο και με εκείνο ως ορμητήριο, έκαναν έφοδο. Οι Ρωμαίοι σφαγιάστηκαν. Έκτοτε οι Βούλγαροι θα αναγνωρισθούν ως κράτος υπό των αποσχισθέντων εδαφών της Ρωμανίας, μέσω συνθηκολογήσεως μεταξύ των δύο πλευρών. Η συμφωνία αποφαίνεται στην παράδοση των Ανατολικών Ρωμαϊκών Αυτοκρατορικών εδαφών της Μοϊσίας, οριοθετουμένης στον νότο από την οροσειρά του Αίμου. Οι Βούλγαροι εάν και Τουρκομογγολικό φύλο, θα εκσλαβιστούν τόσο πολιτισμικώς, γλωσσικώς και στην νοοτροπία τους, που θα συνεπάγεται και με τον ολότελα φυλετικό εκσλαβισμό πραγματώνοντας την Βουλγαρική εθνογένεση. Συνάμα, το μόνο που θα διατηρήσουν αλώβητο, θα είναι το όνομά τους[7].
Με την ανάρρηση του Ιουστινιανού στον θρόνο, καταγράφεται και η πρώτη απόπειρα εκμεταλλεύσεως των Σλάβων και αφομοιώσεώς των. Ο αυτοκράτωρ, θα επιστρατεύσει τριάντα χιλιάδες άνδρες και μαζί με τα γυναικόπαιδα θα τους μετοικήσει στην Βιθυνία και θα δημιουργήσει ένα αξιόμαχο στρατό. Επειδή όμως αυτοί, πρόδωσαν τον αυτοκράτορα, ο Ιουστινιανός τους θανάτωσε[8].
Το 694 δημιουργείται το Θέμα της Ελλάδος από τον Αυτοκράτορα Ιουστινιανό, διορίζοντας τον Λεόντιο Στρατηγό στην Μικρά Ασία ο οποίος επέδειξε έξοχες διοικητικές ικανότητες. Ο Λεόντιος όμως το 695 σφετερίζεται τον θρόνο από τον Ιουστινιανό και εξορίζει τον τελευταίο. Ο Λεόντιος θα συνάψει ειρήνη με όλα τα γειτονικά κράτη[9].
Σημειώνεται ξανά, ότι ουδείς εκ των ιστοριογράφων, χρονογράφων, και των εκκλησιαστικών ιστορικών μέχρι τον ένατο αιώνα μνημονεύουν κάποια ολοσχερή εξαφάνιση του ελληνικού έθνους, πλην της μη διασταυρωθείσης με άλλες πηγής, του Ευαγρίου του Σχολαστικού στον οποίο αναγιγνώσκουμε τα της δηώσεως όλης της Ελλάδος και της δημογραφικής κατάπτωσης αυτής. Τούτο οφείλεται στην από του Ευαγρίου παρανόηση των γεωγραφικών δεδομένων. Επόμενο συμπέρασμα που δύναται να διεξαχθεί είναι, ότι οι Σλάβοι δεν πέρασαν πέρα από την Θράκη την Παιανία την Δαλματία και την Μακεδονία, στις αρχές του εβδόμου αιώνα.
Το χρονικό της Μονεμβασιάς, επίσης γράφει ότι οι Σλάβοι ότι εισήλθαν στα τέλη του 6ου αιώνος στην Ελλάδα, κατασφάζοντας τους γηγενείς[10]. Ωστόσο, αντλεί πληροφορίες, από τις προγενέστερες πηγές ήτοι Ευάγριος Σχολαστικός, ο Θεοφύλακτος Σιμοκάττης, και Θεοφάνης Ομολογητής[11]. Τούτο οδεύει τον επιμελή μελετητή σε δύο συμπεράσματα. Αφενός μεν, ότι αντιγράφει πηγές και άρα το Χρονικό της Μονεμβασιάς καθίσταται μία εξαρτημένη πηγή από προγενέστερές αυτής, αφετέρου δε, αντλεί από σχετικά με τα γεγονότα δύο δευτερογενείς πηγές ο Ευάγριος (εξ αιτίας της αποστάσεώς του δεν θεωρείται πρωτογενής) και ο Θεοφάνης ο οποίος ευρίσκεται στο μεταίχμιο πρωτογένειας και δευτερογένειας αναλόγως με τις πληροφορίες που ο ίδιος μνημονεύει. Αφετέρου δε εφόσον ο Ευάγριος μνημονεύει την αναξιόπιστη πληροφορία και το ίδιο το Χρονικό της Μονεμβασιάς πράττει ομοίως αντλώντας το από τον πρώτο καθίσταται μέρος του χρονικού αναξιόπιστο.
Επιπροσθέτως, εγγύτερες πηγές, μεταξύ τους, διαφωνούν. Ο Θεοφάνης Ομολογητής, όπως επίσης και ο Θεοφύλακτος Σιμοκάττης ο οποίος γράφει μια εικοσαετία μετά τον θάνατο του Αυτοκράτορος Μαυρικίου, αναφέρουν ρητώς ότι οι Σλάβοι εξεστράτευσαν μέχρι την Θράκη. Ήδη από τα χρόνια του Ηρακλείου, οι Σλάβοι εγκαθίστανται στα εδάφη με αντάλλαγμα να ανακρούουν επικείμενες επιθέσεις, με τους πρώτους, να αναγνωρίζουν της Βυζαντινή επικυριαρχία.
Όσο για τις αλλεπάλληλες κρούσεις στην Θεσσαλονίκη, καταδεικνύουν την σημασία της ως διοικητικού οικονομικού στρατιωτικού και πολιτικού κέντρου. Περί του στρατιωτικού τομέως, διαφαίνεται ότι η πτώση της πόλης, θα επέφερε την κατάρρευση του οχυρωματικού δικτύου της νοτίου Βαλκανικής Χερσονήσου και τοιουτοτρόπως η Ελλάς, θα υπετάσσετο εξ ολοκλήρου από την Σλαβική λαίλαπα. Τουναντίον, με την μη άλωση της Θεσσαλονίκης, δεν θα επιτυγχάνονταν η υποταγή της ηπειρωτικής Ελλάδος (Νότιος Θράκη, Μακεδονία, Ήπειρος, Θεσσαλία, Στερεά Ελλάδα Πελοπόννησος, παρά μόνο ίσως ενός ελαχίστου μέρους αυτής), παρά μόνο ελαχίστου εδάφους, ως διάσπαρτα κομμάτια του Ελλαδικού χώρου. Λίαν δύσκολος καθίσταται να θεμελιωθεί ο συλλογισμός πως όλη η Ελλάς έπεσε σαν χάρτινος πύργος από τα Αβασοσλαβικά στίφη. Ειδικότερα στην περίπτωση που οι διάδοχοι του αυτοκράτορος Ηρακλείου, ενδιαφέρονταν και δια το βαλκανικό τμήμα της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, κατά τα προειρημένα μας, με τις εκστρατείες των Κώστα Β΄, Κωνσταντίνο Δ΄, και Ιουστινιανό Β΄ Ρινότμητο, και την δημιουργία του Θέματος της Ελλάδος από τον τελευταίο.
Ως τελευταίο, αλλά εξίσου σημαντικό επισημαίνεται ο αντιφατικός λόγος του πώς δύναται να δημιουργείται το Θέμα της Ελλάδος, ενώ υποτίθεται ότι το ελληνικό έδαφος πλημμύρισε από Σλάβους, οι οποίοι κατακρεουργούν ότι ζωντανό κινείται και έχουν θέσει υπό τον έλεγχό τους όλο τον ελλαδικό χώρο. Και το άτοπον εδώ καθίσταται ισχυρότερο, διότι τα θέματα είναι στρατιωτικές περιφέρειες και κινητοποιούν στρατό από αγρότες οι οποίοι μεταχειρίζονται καλλιεργήσιμες εκτάσεις μεταβιβασθείσες από το κράτος. Άρα δεν δύναται να είναι Σλάβοι εκείνοι οι οποίοι απαρτίζουν το στράτευμα, διότι αφενός μεν ουδείς δεν θα θέλει πρόβλημα συνεννοήσεως πολλώ δε μάλλον απροθυμία σε πολεμική σύρραξη και αφετέρου οι Σλάβοι, επιδίδονταν σε επιδρομές να επιβιώσουν με ορμητήριο τα όρη με ελάχιστη γεωργική γνώση. Γεωργική γνώση, που καθίσταται απαραίτητη σε έναν στρατιώτη θεματικού στρατού. Φαίνεται πως τον θεματικό στρατό θα πρέπει τον απαρτίζουν οι ντόπιοι. Προκύπτει λοιπόν το συμπέρασμα ότι οι ντόπιοι δεν είχαν εξαφανισθεί αλλά εξακολουθούσαν να παρίστανται, και ότι οι Σλάβοι δεν απέσχισαν μεγάλο μέρος από το έδαφος επί του ελλαδικού χώρου αλλά κατέλαβαν σποραδικώς ένα ελάχιστο ποσοστό των εδαφών αυτών και εγκατεστάθησαν αργότερα.
Η χρονολογική εγκατάσταση των Σλάβων θα αναλυθεί σε έτερο κεφάλαιο υπό μορφήν άρθρου.
[1] Θεοφάνης Ομολογητής, Χρονογραφία, Αθήνα, εκδ. Αρμός , 2007, σελ. 803.
[2] Δημήτριος Τσουλκανάκης, Το Βυζάντιο και οι Σλάβοι του Βαλκανικού χώρου, Αθηνα, εκδ. Αφοί Κυριακίδη, σελ. 54–56
[3] Δημήτριος Τσουλκανάκης, Το Βυζάντιο και οι Σλάβοι του Ελλαδικού χώρου, Αθήνα, εκδ. Αφοί Κυριακίδη, σελίδες 58–60.
[4] Θεοφάνης Ομολογητής, Χρονογραφία, Αθήνα, εκδ. Αρμός, 2007, σελ. 940.
[5] Δημήτριος Τσουλκανάκης, Το Βυζάντιο και οι Σλάβοι του Ελλαδικού χώρου, Αθήνα, εκδ. Αφοί Κυριακίδη, σελ. 72–73 .
[6] Αυτόθι, σελ. 178 και εξής.
[7] Θεοφάνης Ομολογητής, Χρονογραφία, Αθήνα, εκδ. Αρμός, 2007, σελ. 998-999.
[8] Δημήτριος Τσουλκανάκης, Το Βυζάντιο και οι Σλάβοι του Ελλαδικού Χώρου, Αθήνα, εκδ. Αφοί Κυριακίδη, 2015, σελίδες, 213–215, και Φαίδων Μαλιγκούδης, Σλάβοι στην Μεσαιωνική Ελλάδα, Αθήνα, εκδ. Κυριακίδη, σελ. 147 –148.
[9] Θεοφάνης Ομολογητής, Χρονογραφία, Αθήνα, εκδ. Αρμός, 2007, σελ,1000–1003.
[10] Νίκος Βέης, Το περὶ τῆς Κτήσεως τῆς Μονεμβασιᾶς Χρονικόν, Αθήνα, εκδ. Βασιλικό Τυπογραφείο, σελ. 62.
[11]Ο.π, σελ. 82–83.
ΠΗΓΕΣ
1. Νικηφόρος Γρηγοράς, Ρωμαϊκή Ἱστορία, συγγραφικά κείνενα, byzantium.gr,.
2. Ιωάννης Σκυλίτζης, Σύνοψις Ἱστοριών, Αθήνα εκδ. Κανάκη, τ. Α΄, 2011.
3. Θεοφύλακτος Σιμοκάττης, Ἱστορία, εκδόσεις Κανάκη, Αθήνα 2005.
4. Γεώργιος Παχυμέρης, Συγγραφικαί Ἱστορίαι, συγγραφικά, κείμενα, byzantium.gr,.
5. Θεοφάνης ο Ομολογητής, Χρονογραφία, Αθήνα, εκδόσεις Αρμός, 2007.
6. Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περὶ θεμάτων, byzantium.gr, συγγραφικά, κείμενα.
7. Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Πρὸς τὸν ἵδιον ὑιὸν μοῦ Ρωμανόν, byzantium,gr, συγγραφικά κείμενα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Άννα Αβραμέα, Η Πελοπόννησος, Αθήνα, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης (Μ.Ι.Ε.Τ.), 2012.
2. Νίκος Βέης, Τὸ περὶ κτίσεως Μονεμβασιᾶς Χρονικόν, Αθήνα , εκδ. Βασιλικό τυπογραφείο, 1909.
3. Παναγιώτης Γιαννόπουλος, Αλέξιος Σαββίδης, Μεσαιωνική Πελοπόννησος, Αθήνα εκδ. Ηρόδοτος, 2013.
4. Οδυσσέας Λαμψίδης, Ὁ ἐκ Πόντου ὅσιος Νίκων ὁ Μετανοεῖτε, Αθήνα, εκδ. Επιτροπη Ποντιακών Μελετών, 2007.
5. Φαίδων Μαλιγκούδης, Οι Σλάβοι στην Μεσαιωνική Ελλάδα, Αθήνα, εκδόσεις Κυριακίδη, 2013.
6. Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, Περὶ τῆς εποικήσεως τίνων Σλαβικῶν φύλων εἰς τὴν Πελοπόννησον, Αθήνα, Αναστατικές εκδόσεις Διονυσίου Νότη Καραβία, 2006.
7. Κωνσταντίνος Τριανταφυλλίδης, Η Γενετική καταγωγή των Ελλήνων, Αθήνα, εκδ. Κυριακίδη, 2016.
8. Δημήτριος Τσουλκανάκης, Το Βυζάντιο και οι Σλάβοι του ελλαδικού χώρου, Αθήνα, εκδ. αφοί Κυριακίδη, 2015.
9. Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, 5η εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Δήμος Οιτύλου, «Επιστημονικό Συμπόσιο στη μνήμη του Νικολάου Δρανκάκη, για την Βυχαντινή Μάνη», Σπάρτη, εκδ. Ιδιομορφή, 2008–2009.
10. Καρλ Xoπφ, Οἱ Σλάβοι ἐν Ἑλλάδι, Αθήνα, Αναστατικές εκδόσεις, Διονυσίου Νότη Καραβία, 2006.
11. Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία, τόμος Α΄, Αθήνα, εκδ. Ηρόδοτος, 2012.
ΓΕΝΕΤΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ
1. Alessandro Achilli, Anna Olivieri, «Mitochondrial DNA Variation of Modern Tuscans Supports the Near Eastern Origin of Etruscans», American Journal of Human Genetics (A.G.H.G.) v. 80, p. 759–768 (2007).
2. Doron M. Βehar et al, «No evidence from genome-wide data of a Khazar origin for the Ashkenazi Jews», Human Biology, v.8, p. 859-900, (2013).
3. Luca Cavalli-Sforza, «Genes people and languages», P.N.A.S v.94, p. 7719– 7724, (1997).
4. Cornelia de Gaetano et al, «Differential Greek and northern African imigrations to Sicily are supported by genetic evidence from the Y chromosome», Eur. J. Hum. Genet. v.17, p.91-99 (2009).
5. Laura M. Huckins et al, «Using ancestry-informative markers to identify fine structure across 15 populations of European origin», Eur. Jour. Hum. Genet. v. 22, p.1190–1200 (2014).
6. Jojeph. Lazaridis et al, «Genetic origins of the Minoans and Mycenaeans», v.548, p.214–218 (2017).
7. Michael F. Seldin, Russell Shigeta, «Discerning the Ancestry of European Americans in Genetic Association Studies», P.L.O.S. Genetics, v2 (2008).
8. Ciao Tian, Roman Kosoy, «European population genetic structure» Mol. Med. v. p. 371-385 (2009).
9. John Novembre, Toby Johnson et al Nature, «Genes mirror geography within Europe» Nature, v. 456, p. 98–101 (2008).
10. George Stamatoyiannopoulos, «Genetics of the Peloponnesian populations and the theory of extinction of the medieval Peloponnesian Greeks» Eur. J. Hum. Genet. v. 25, p. 643-645 (2017).
11. Ciao Tian, Robert Plenge et al, «Analysis and Application of European Genetic Substructure Using 300 K SNP Information», P.L.O.S. Genetics v. 17 p. 29-39 (2017).
ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ
1) Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, Μικρά Ασία, λήμμα: «Ιωάννης της Εφέσου». (σύνδεσμος:http://asiaminor.ehw.gr/forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaId=4644)