Στο προηγούμενο άρθρο αναλύθηκε η σχέση του Ισοκράτους σχετικά με τις ιδέες του Πανελληνισμού, που αποτέλεσαν συλλήψεις όμοιες με της συγχρόνου εποχής. Αναλύθηκαν τα περί ευρέσεως ζωτικού χώρου εξαιτίας του υπερπληθυσμού των Ελλήνων. Το παρόν άρθρο, αποφαίνεται πάλι στον υπερπληθυσμό και στην λύση της πανελλήνιας εκστρατείας κατά της Περσίας προκειμένου να εξασφαλισθεί ο ζωτικός χώρος, όπερ και εγένετο στην συνέχεια. Τέλος αναλύεται η αποδοχή ή όχι της πανελλήνιας ιδέας στον Ελληνικό κόσμο.
Η πρόθεση του Ισοκράτους για δημιουργία νέων πόλεων, δύναται να εκληφθεί ως απόπειρα δημιουργίας ζωτικού χώρου προκειμένου να ελεγχθεί κολοσσιαίο έδαφος της εν παρακμή Περσικής Αυτοκρατορίας. Το όχι ακατόρθωτο εγχείρημα, θα εφαρμοζόταν με την εκμετάλλευση του υπερπληθούς ελληνικού πληθυσμού. Εξαιτίας του υπερπληθυσμού υπήρχε πρόβλημα της ανεπαρκούς καταναλώσεως των πόρων και το βιοτικό επίπεδο από δυσανάλογη κατανομή πόρων, βαθμιαία επιδεινωνόταν. Ως επίλυση του προβλήματος έχρηζε η οικοδόμηση νέων πόλεων στο πλαίσιο της Ελληνικής αποικίας. Η οικοδόμηση νέων πόλεων μετέφερε πληθυσμούς σε νέες αποικίες με νέες και διαμοιρασμένες περιουσίες για εκείνους που δυσκολεύονταν να αποκτήσουν ή επειδή τα προηγούμενα άστεας ήταν ανεπαρκή χωροταξικά. Ο επιφανής ρήτωρ, γράφει ευκαιριακά, να συμπεριφέρεται στους Πέρσες ως πολίτες δευτέρας κατηγορίας, μία συμπεριφορά, ωσαύτως με τους Σπαρτιάτες, στους περιοίκους.[1]
Το παρακάτω εδάφιο αποτελεί έτερο δείγμα περί ζωτικού χώρου, περί πολιτικής και προφανώς περί συσπειρώσεως Ελλήνων και των λοιπών προειρημένων.
«ἐμὲ δὲ τῶν λόγων ἡγεμόνα τούτων γεγενημένον, τῶν παρακαλούντων τοὺς Ἕλληνας ἐπί τε τὴν ὁμόνοιαν τὴν πρὸς ἀλλήλους καὶ τὴν στρατείαν τὴν ἐπὶ τοὺς βαρβάρους, καὶ τῶν συμβουλευόντων ἀποικίαν ἐκπέμπειν κοινῇ πάντας ἡμᾶς ἐπὶ τοσαύτην χώραν καὶ τοιαύτην, περὶ ἧς ὅσοι περ ἀκηκόασιν ὁμολογοῦσιν ἡμᾶς τε, εἰ σωφρονήσαιμεν καὶ παυσαίμεθα τῆς πρὸς ἀλλήλους μανίας, ταχέως ἂν ἄνευ πόνων καὶ κινδύνων κατασχεῖν αὐτήν, ἐκείνην τε ῥᾳδίως ἂν ἅπαντας δέξασθαι τοὺς ἐνδεεῖς ἡμῶν ὄντας τῶν ἐπιτηδείων»[2].
«… ενώ εγώ είμαι υπόδειγμα ρήτορα, του οποίου οι λόγοι παρακινούν τους Έλληνες να ζουν με ομόνοια μεταξύ τους κι να εκστρατεύσουν εναντίων των βαρβάρων, και τους συμβουλεύουν να στέλνουν από κοινού αποίκους σε αυτήν την τόσο μεγάλη και εύφορη χώρα, για την οποία έχουν ακούσει, ομολογούν ότι αν συνετιστούμε και σταματήσουμε τις μεταξύ μας διαμάχες, θα την κατακτήσουμε γρήγορα, χωρίς κόπους και κινδύνους. Η χώρα αυτή μπορεί να δεχτεί, όλους όσους από εμάς δεν έχουμε τα απαραίτητα για να ζήσουμε εδώ».
Τα γεγραμμένα αντλούνται στον λόγο του «Παναθηναϊκός». Αυτός συνετάχθη το έτος 339 από τον 97χρονο τότε Ισοκράτη, έναν χρόνο πριν την μάχη της Χαιρωνείας. Αναφέρει ότι οι Περσικές κτήσεις καθίστανται ως οι ιδανικές για κατάκτηση, γιατί πλουτοπαραγωγικώς εξυπηρετεί όλους τους Έλληνες και δη τους πιο άπορους οικονομικά. Η ιδέα του Πανελληνισμού δεν είναι μόνο ιδέα εξυπηρετούσα οραματιστικές επιδιώξεις περί ενιαίας συσπειρώσεως του έθνους, αλλά εξυπηρετεί και τις ζωτικές ανάγκες. Με άλλα λόγια η συγκεκριμένη ιδεολογία διέπεται από πραγματισμό. Και η πραγματικότητα τότε ήταν ο υπερπληθυσμός του Ελλαδικού χώρου. Ο ογκώδης αριθμός των ατόμων ανά πόλη και οικισμούς μείωνε την ιδιοκτησία των αναμεταξύ πολιτών, με αποτέλεσμα πολλοί να μειονεκτούσαν ολοένα περισσότερο και σε βασικά αγαθά ακόμη. Η ύστατη λύση, ήταν ο αποικισμός. Πέραν πάσης αμφιβολίας είναι το γεγονός, ότι αυτός επετεύχθη επί Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ο συνετισμός της εκστρατείας αυτής υπό του Αλεξάνδρου, μετέτρεψε τα εδάφη της Περσικής Αυτοκρατορίας σε μία εκτενή αποικία. Οι 70 Αλεξάνδρειες που εκείνος ίδρυσε απετέλεσαν τις ελληνικές εστίες οι οποίες εκπολίτισαν τα έθνη[3]. Άλλωστε, ο ίδιος ο ελληνομαθής Ρωμαίος συγγραφεύς Κλαύδιος Αιλιανός, αναφέρει πως ο εξανδραποδισμός της Ασίας προκύπτει ως απότοκο του Πανελληνισμού του Ισοκράτους, εκ του τιτλοφορούμενου, υπό τον τίτλο «Πανηγυρικός», λόγου, στον οποίο εκφωνούνται τα περί της ομοψυχίας των Ελλήνων[4].
Σειρά έχει το ζήτημα εάν υπέρκειται το εθνικό κίνητρο έναντι του οικονομικού στην εποχή του Ισοκράτους. Ο φιλόσοφος Αριστοτέλης (382 – 322 π.Χ.) καταφάσκει. Στο έργο του «Πολιτικά», γράφει ότι το Ελληνικό έθνος ξεπερνά τα άλλα έθνη επειδή ευρίσκεται στην εύκρατη ζώνη ανάμεσα στης κρύας αρκτικής και της ζεστής τροπικής αλλά και στο μέσον της εύκρατης ζώνης, δηλαδή την Μεσόγειο. Εξαιτίας του κλίματος το οποίο διεμόρφωσε το ελληνικό έθνος γενετικά συνδυάζει πολλές ικανότητες τόσο των βορείων, όσο και των νοτίων, ήτοι διανόηση και θάρρος αντίστοιχα. Το έθνος εκείνο το οποίο θέλει να διατελεί ελεύθερο και να εξουσιάζει έναντι όλων, υλοποιεί την τις ιδέες του και την πολιτισμική του έκφραση, εφόσον συγκροτηθεί μία πολιτεία, ένα κράτος, μία κοινή πολιτική και έτσι οι Έλληνες θα κυβερνούν τους πάντες.
«τὸ δὲ τῶν Ἑλλήνων γένος, ὥσπερ μεσεύει κατὰ τοὺς τόπους, οὕτως ἀμφοῖν μετέχει. καὶ γὰρ ἔνθυμον καὶ διανοητικόν ἐστιν· διόπερ ἐλεύθερόν τε διατελεῖ καὶ βέλτιστα πολιτευόμενον καὶ δυνάμενον ἄρχειν πάντων, μιᾶς τυγχάνον πολιτείας. τὴν αὐτὴν δ᾽ ἔχει διαφορὰν καὶ τὰ τῶν Ἑλλήνων ἔθνη πρὸς ἄλληλα· τὰ μὲν γὰρ ἔχει»[5].
Εάν αντιληφθεί κανείς το ύφος του Αριστοτέλους, θα κατανοηθεί και η αξία του κειμένου που ο ίδιος συνέταξε. Η μορφή του είναι προσιδιασμένη προς διάλεξη απευθυνομένη σε ένα φοιτητικό ακροατήριο της σχολής του ονόματι Περιπατητικής –ή αλλιώς του «Λυκείου»–. Ενδελεχέστερα, η γραφή του είναι εγγύτερη σε σημειώσεις προς ακρόαση, εξ ου και τα πολλαπλά παραδείγματα που εκείνος θέτει, όπως πράγματα της επικαιρότητος. Εξ ου και το εδάφιο που εξετάζουμε. Γιατί ωσαύτως με τα παραδείγματα που αντλούνται από την επικαιρότητα της εποχής του, επίκαιρο διαφαίνεται και το αίτημα για την ένωση του Ελληνικού έθνους. Άρα το εθνικό προείχε του οικονομικού παράγοντα και ήταν γνωστό τοις πάσι το ιδανικό του Ελληνισμού, αφού ο Αριστοτέλης διδάσκει με παραδείγματα από την επικαιρότητα. Από την επικαιρότητα εκπηγάζει το πανελλήνιο εθνικό αίτημα της Πανελλήνιας εκστρατείας. Ύστερα εισήχθησαν δευτερευόντως και άλλα κίνητρα.
Ανακεφαλαιώνοντας, οι σκέψεις του Ισοκράτους και του Αριστοτέλους συγκλίνουν. Μάλιστα τα γεγραμμένα του Αριστοτέλους εξαιτίας του ύφους του, οδηγούν στην κατάδειξη της ιδέας του Πανελληνισμού ως εθνική και ως ευρέως ανεκτή από τους Έλληνες στην Κλασσική εποχή. Συντομεύοντας, η Πανελλήνια ιδέα, κατέστη ένα πρωτεύον αίτημα σύσσωμου του ελληνικού κόσμου.
[1] Ισοκράτης, Φίλιππος, 119-127 (Ισοκράτης, Άπαντα, Πανηγυρικὸς, Πλαταϊκὸς, Φίλιππος, εκδ. Κάκτος, Αθήνα, 1993).
[2] Ισοκράτης, Παναθηναϊκός, 14. (Ισοκράτης, Άπαντα, Περὶ τῆς ἀντιδόσεως, Παναθηναϊκὸς, εκδ. Κάκτος, Αθήνα, 1993).
[3] Πλούταρχος, Περί τῆς Ἀλεξάνδρου τύχης ἡ ἀρετῆς, Λόγος Α΄ V. (Plutarch. Moralia. Cambridge, MA. Harvard University Press. London. William Heinemann Ltd. 1936. 4).
[4] Κλαύδιος Αιλιανός, Ποικίλη Ιστορία, ΙΓ, 138 (Claudii Aeliani Vol 2. Aelian. Rudolf Hercher. In Aedibus B.G. Teubneri. Lipsiae, 1866). «λόγος τις ἐς ἐμὲ ἀφίκετο λέγων αἴτιον Ἰσοκράτην γενέσθαι τὸν ῥήτορα τοῖς Πέρσαις καταδουλώσεως, ἧς ἐδουλώσαντο αὐτοὺς Μακεδόνες. τοῦ γὰρ πανηγυρικοῦ λόγου, ὃν Ἰσοκράτης ἐν τοῖς Ἕλλησιν ἐπεδείξατο, ἐς Μακεδονίαν ἐλθοῦσα ἡ φήμη, πρῶτον μὲν Φίλιππον ἐπὶ τὴν Ἀσίαν ἀνέστησεν· ἀποθανόντος δὲ ἐκείνου Ἀλέξανδρον τὸν υἱὸν αὐτοῦ τῶν πατρῴων κληρονόμον τὴν ὁρμὴν τὴν τοῦ Φιλίππου διαδέξασθαι παρεσκεύασε».
[5] Αριστοτέλης, Πολιτικά, 1327b(Aristotle. ed. W. D. Ross, Aristotle’s Politica. Oxford, Clarendon Press. 1957).
