Της Νικολέττας Παπανικολάου
Στις αρχές του 21ου αιώνος, ο πολιτισμός βρέθηκε αντιμέτωπος με μια πρωτοφανή πρόκληση: την ταχύτατη είσοδο της ψηφιακής τεχνολογίας στην καθημερινότητα και κατ’ επέκτασιν στη δημιουργική έκφραση. Σήμερα, το 2025, η συζήτησις γύρω από την Τεχνητή Νοημοσύνη (AI), την εικονική και επαυξημένη πραγματικότητα (VR/VAR), καθώς και τον ρόλο των κοινωνικών δικτύων, έχει λάβει τεράστιες διαστάσεις. Η τέχνη -άλλοτε πεδίο του χειροποίητου, του μοναδικού και του ανθρώπινου- καλείται να επαναπροσδιορίσει την ταυτότητά της σε ένα περιβάλλον όπου το ψηφιακό γίνεται κανόνας, και όχι εξαίρεσις. Ωστόσο, μαζί με τις νέες δυνατότητες, αναδύονται και σημαντικά ερωτήματα: Τι σημαίνει αυθεντικότητα στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης; Πώς προστατεύεται η πνευματική ιδιοκτησία όταν οι αλγόριθμοι παράγουν «καλλιτεχνικά» έργα; Και, τελικώς, ποια θα είναι η θέσις του δημιουργού στον νέο ψηφιακό κόσμο;
Η Τεχνητή Νοημοσύνη ως «καλλιτέχνης»
Το 2025, δεν είναι πλέον σενάριο επιστημονικής φαντασίας να βλέπουμε έργα τέχνης, μουσικής ή λογοτεχνίας που έχουν παραχθεί αποκλειστικώς με Τεχνητή Νοημοσύνη. Προγράμματα δημιουργίας εικόνας, όπως εκείνα που βασίζονται σε γενετικά μοντέλα, έχουν ήδη κατακλύσει την παγκόσμια καλλιτεχνική σκηνή. Ζωγράφοι, φωτογράφοι, μουσικοί αλλά και συγγραφείς χρησιμοποιούν τα εργαλεία αυτά είτε για να εμπλουτίσουν τη δουλειά τους είτε ως ανταγωνιστές που αμφισβητούν την ανθρώπινη μοναδικότητα. Η συζήτησις δεν αφορά μόνο την αισθητική. Ένα έργο παραγόμενο από AI μπορεί να συγκινήσει, να προκαλέσει και να μεταδώσει νήματα. Όμως, τίθεται το ερώτημα: Μπορεί η μηχανή να δημιουργήσει αληθινή «τέχνη» ή απλώς παράγει μια απεικόνιση δεδομένων που έχουν ήδη συλλεχθεί από ανθρώπους; Η απάντησις είναι διφορούμενη. Από την μία πλευρά, η τέχνη είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την ανθρώπινη εμπειρία. Από την άλλη, η Τεχνητή Νοημοσύνη ανοίγει νέους ορίζοντες πειραματισμού, αναγκάζοντας τους καλλιτέχνες να αναμετρηθούν με το απροσδόκητο.
Εικονική και επαυξημένη πραγματικότης: Νέα σκηνή πολιτιστικής εμπειρίας
Η VR και η AR μετασχηματίζουν ριζικώς τον τρόπο με τον οποί καταναλώνουμε και βιώνουμε τον πολιτισμό. Το 2025-2026, μεγάλοι πολιτιστικοί οργανισμοί, όπως το Λούβρο και το Μουσείο Ακροπόλεως, επενδύουν σε ψηφιακές ξεναγήσεις, επιτρέποντας σε επισκέπτες από κάθε γωνιά του πλανήτη να περιηγηθούν εικονικώς στις αίθουσές τους. Παράλληλα, θεατρικές παραστάσεις, συναυλίες και εκθέσεις υιοθετούν στοιχεία VR, δίδοντας στο κοινό την δυνατότητα όχι απλώς να παρακολουθεί, αλλά και να συμμετέχει ενεργώς στην εμπειρία.
Η τέχνη παύει να είναι μόνον αντικείμενο θεάσεως και γίνεται εμπειρία βυθίσεως. Ο θεατής-χρήστης μπορεί να περπατήσει μέσα σε έναν πίνακα, να «συνομιλήσει» με ένα ιστορικό πρόσωπο ή να συνδιαμορφώσει την εξέλιξη μιας παραστάσεως. Αυτές οι τεχνολογίες επανακαθορίζουν την έννοια του πολιτιστικού αγαθού, καθιστώντας το πιο προσιτό αλλά και πιο πολυδιάστατο.
Τα social media ως καλλιτεχνικό εργαστήριο
Τα κοινωνικά δίκτυα έχουν ήδη εδραιωθεί ως χώρος πολιτισμικής εκφράσεως. Το 2025, πλατφόρμες όπως το Instagram, το TikTok και τα νεώτερα δίκτυα λειτουργούν ως εκθέσεις ανοικτές σε δισεκατομμύρια χρήστες. Ο κάθε ένας μπορεί να γίνει δημιουργός, ανεξαρτήτως τεχνικών δεξιοτήτων ή θεσμικής υποστηρίξεως. Αυτό έχει διπλή ανάγνωση: από την μία δημοκρατικοποιεί την τέχνη, από την άλλη όμως κατακλύζει τον πολιτιστικό χώρο με υπερπληθώρα περιεχομένου καθιστώντας δύσκολο να ξεχωρίσει η ποιότης από την ποσότητα. Επί πλέον, τα social media έχουν αναδείξει νέες μορφές τέχνης, ο΄πως τα σύντομα βίντεο ή οι διαδραστικές εγκαταστάσεις που «ζουν» μέσα από την κοινοποίηση και τον σχολιασμό. Στην πραγματικότητα, η ίδια η αντίδρασις του κοινού γίνεται μέρος του καλλιτεχνικού έργου, μετατρέποντας τον θεατή σε συνδημιουργό.
Το ζήτημα της αυθεντικότητας
Η μεγαλύτερη πρόκλησις της ψηφιακής εποχής για τον πολιτισμό είναι το ζήτημα της αυθεντικότητας. Σε έναν κόσμο όπου μια εικόνα ή ένα μουσικό κομμάτι μπορούν να παραχθούν από αλγόριθμο μέσα σε δευτερόλεπτα, πώς ορίζουμε το «αυθεντικό»; Η αυθεντικότης δεν αφορά μόνο στην δημιουργία, αλλά και την διάδοση. Με deepfakes, ρεαλιστικά avatars και αλγοριθμικές μιμήσεις, η διάκρισις ανάμεσα στο αληθινό και το ψηφιακώς κατασκευασμένο γίνεται όλο και πιο θολή.
Αυτό επηρεάζει όχι μόνο τους καλλιτέχνες, αλλά και το κοινό. Η αξία της τέχνης, ιστορικώς, στηρίζεται στην αίσθηση του μοναδικού, του μη αναπαραγώγιμου. Όταν όμως κάθε έργο μπορεί να αντιγραφεί απεριόριστα ή να παραχθεί με παραλλαγές από AI, η έννοια της μοναδικότητος αμφισβητείται. Οι καλλιτεχνικοί κύκλοι επιχειρούν να απαντήσουν μέσα από νέες πρακτικές, όπως τα NFTs (ψηφιακά πιστοποιητικά ιδιοκτησίας), τα οποία όμως και αυτά βρίσκονται σε κρίση αξιοπιστίας.
Πνευματική ιδιοκτησία και Δίκαιο
Το 2025-2026, οι νομοθεσίες διεθνώς δοκιμάζονται μπροστά στην ραγδαία ανάπτυξη της ψηφιακής δημιουργίας. Σε ποιον ανήκει ένα έργο που παρήγαγε ένας αλγόριθμος; Στον προγραμματιστή; Στον χρήστη που έδωσε την εντολή; Ή μήπως δεν μπορεί να ανήκει σε κανένα, καθώς στερείται ανθρώπινης δημιουργικής προθέσεως;
Η Ευρωπαϊκή Ένωσις, οι ΗΠΑ και οι διεθνείς οργανισμοί, όπως η UNESCO, αναζητούν λύσεις. Η ανάγκη προστασίας των δημιουργών από την ανεξέλεγκτη χρήση του έργου τους είναι πιο επιτακτική από ποτέ. Ταυτόχρονα, τίθεται ζήτημα ηθικής; Είναι δίκαιο μια μηχανή που έχει «εκπαιδευτεί» πάνω σε εκατομμύρια έργα να παράγει «πρωτότυπο» περιεχόμενο χωρίς αναγνώριση των πηγών; Η συζήτησις παραμένει ανοικτή. Ωστόσο, είναι σαφές πως χωρίς θεσμικό πλαίσιο, η πολιτιστική δημιουργία κινδυνεύει να μετατραπεί σε ένα πεδίο ασύδοτης εκμεταλλεύσεως.
Πολιτισμός, οικονομία και δημοκρατία
Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο πολιτισμός δεν είναι μόνον αισθητική υπόθεση, αλλά και οικονομική. Οι πολιτιστικές βιομηχανίες, από το σινεμά έως την μουσική, στηρίζονται πλέον σε μεγάλο βαθμό στην τεχνολογία. Η Τεχνητή Νοημοσύνη μειώνει τα κόστη, αλλά παράλληλα απειλεί χιλιάδες θέσεις εργασίας.
Τα κοινωνικά δίκτυα και οι ψηφιακές πλατφόρμες αναδεικνύονται σε κολοσσούς που ελέγχουν την πρόσβαση στο κοινό, συγκεντρώνοντας εξουσία που κάποτε άνηκε σε θεσμούς, όπως ο εκδοτικοί οίκοι ή οι γκαλερί. Αυτό εγείρει ζητήματα δημοκρατίας. Ποιος αποφασίζει τι προβάλλεται και τι χάνεται στον αλγόριθμο; Πώς εξασφαλίζεται η ελευθερία εκφράσεως όταν η πολιτιστική παραγωγή φιλτράρεται ολοένα και πιο καίρια, καθώς η πολιτιστική δημιουργία δεν είναι απλώς «ψυχαγωγία», αλλά μέσο κοινωνικής διαμορφώσεως.
Συμπεράσματα: Ο άνθρωπος στο κέντρο
Η είσοδος της Τεχνητής Νοημοσύνης, της εικονικής πραματικότητος και των social media στην τέχνη και τον πολιτισμό συνιστά μια αδιαμφισβήτητη επανάσταση. ωστόσο, η πρόκληση του μέλλοντος δεν είναι να επιλέξουμε ανάμεσα στην τεχνολογία και τον άνθρωπο, αλλά να βρούμε την ισορροπία. Η τεχνολογία μπορεί να αποτελέσει εργαλείο απελευθερώσεως της φαντασίας, αρκεί να μην υποκαθιστά πλήρως την ανθρώπινη εμπειρία. Η αυθεντικότης, η πνευματική ιδιοκτησία και η δημοκρατική πρόσβασις στον πολιτισμό είναι ζητήματα που απαιτούν θεσμικές λύσεις και κοινωνικό διάλογο.
Στον πυρήνα όλων, όμως, παραμένει το ίδιο ερώτημα που απασχολεί την τέχνη από τα πρώτα της βήματα: Ποιος είναι ο ρόλος του ανθρώπου ως δημιουργού, θεατή και πολίτη; Στην αυγή της νέας εποχής, η απάντησις ίσως βρίσκεται στην επιμονή μας να βλέπουμε την τεχνολογία όχι ως αντίπαλο, αλλά ως προέκταση της δημιουργικής μας φύσης. Γιατί, όσο κι αν αλλάξει το μέσο, η ουσία του πολιτισμού θα παραμένει πάντα ανθρώπινη.
*Το παρόν άρθρο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ΕΣΤΙΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ στις 21/09/2025.
